Το οτι κατά τον Ευρωπαϊκό μεσαίωνα ο ορθολογισμός και η έρευνα γύρω από τα φυσικά φαινόμενα (όπως και οποιαδήποτε έρευνα), ταυτίζονταν με την μαγεία και τον σατανισμό και διώκονταν αναλόγως, είναι ζητήματα γνωστά σε όλους και παραδεκτά σήμερα –έστω και με «δικαιολογίες»-, ακόμα και από τους φορείς που ήταν υπεύθυνοι για αυτά.
Αυτό που δεν έχει γίνει ευρύτερα γνωστό, είναι η ύπαρξη κατά τους ερεβώδεις εκείνους καιρούς, ιδιαίτερα κατά το τέλος τους, ανθρώπων απροσδόκητα φωτεινών, που αντιμετώπισαν με θαυμαστή ευφυΐα το τέρας της θεοκρατίας, καταφέρνοντας να διατηρήσουν αφ ενός τις –σπάνιες για την εποχή και πολύτιμες- ορθολογικές τους σκέψεις, σε ένα κομμάτι παπύρου ή περγαμηνής και αφ ετέρου, το κεφάλι τους στην θέση του.
Ένας από αυτούς, ίσως από τους μεγαλύτερους, είναι ο Γάλλος Nicole (Nicolas) Oresme, (c 1323 – 1382) καθηγητής στο πανεπιστήμιο των Παρισίων, ο οποίος εκτός των παραπάνω, μολονότι καταγόταν από φτωχή οικογένεια, επέτυχε να γίνει και σύμβουλος του τότε βασιλιά Καρόλου του 5ου αλλά και να τοποθετηθεί από αυτόν, επίσκοπος της Lisieux κατά τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του, έστω και άν όπως φαίνεται, είχε έλθει στο παρελθόν σε ρήξη με την Παπική εξουσία. Φιλόσοφος κατά την παλαιά έννοια, ήτοι πολυπράγμων, ασχολήθηκε με όλες τις επιστήμες που σήμερα αναγνωρίζουμε ως μαθηματικά, φυσική, μουσικολογία, οικονομικά, ψυχολογία και θεολογία. Μελέτησε Αριστοτέλη, Πτολεμαίο, Πλάτωνα και γενικά πέρασαν από τα χέρια του αλλά και από την κριτική του πένα, τα περισσότερα από τα σπουδαία ψήγματα ελεύθερης σκέψης που είχαν γλιτώσει μέχρι τότε από την πυρά του εξαγνισμού.
Το παρόν post όμως δεν το έγραψα για να αναφέρω τα έργα και τις ημέρες του σπουδαίου εκείνου ανθρώπου, κάτι άλλωστε που μπορεί κανείς να βρει
εδώ, αλλά γιατί με συγκίνησε ο ευρηματικός τρόπος με τον οποίο έκανε σκόνη και μια παράλογη πλην θεολογικά στηριζόμενη άποψη της εποχής του, αλλά και οποιαδήποτε πρόθεση των πανίσχυρων ακόμα θεοκρατών για αντίδραση εναντίον του, στο παρακάτω παράδειγμα:
Στο κεφάλαιο 25 του βιβλίου του για τον «ουρανό και τον κόσμο» (1377), πραγματεύεται το θέμα της σχετικής κίνησης των ουρανίων σωμάτων και της γής και συγκεκριμένα συμπεραίνει, συνθέτοντας ορθολογικά τις περιορισμένες γνώσεις της εποχής του, οτι η γή είναι αυτή που θα πρέπει να κινείται σε σχέση με τον ουρανό και όχι το αντίστροφο, που τότε πιστευόταν δογματικά ως εξ αποκαλύψεως αλήθεια, η αμφισβήτηση της οποίας, ισοδυναμούσε με βλασφημία ή αίρεση, κατηγορίες για τις οποίες αρμόδια ήταν η γνωστή ιερά εξέταση.
Τα αποσπάσματα που ακολουθούν, ελήφθησαν από την Αγγλική μετάφραση* του πρωτοτύπου. Σε σημεία, έχουν γίνει και κάποιες συμπυκνώσεις, χωρίς όμως να αλλοιώνεται το νόημα. Η απόδοση στα Ελληνικά είναι δική μου.
Ξεκινά λοιπόν, λέγοντας τα εξής:
«Πρώτον, επιθυμώ να δηλώσω, οτι ουδείς δύναται να δείξει μέσω εμπειρίας οτι ο ουρανός κινείται γύρω από την γή με καθημερινή κίνηση (κίνηση που ολοκληρώνεται στην διάρκεια μιας ημέρας) και όχι το αντίστροφο. Δεύτερον, ουδείς μπορεί να καταθέσει λογικά επιχειρήματα υπέρ αυτού και τρίτον, θα θέσω εγώ λογικά επιχειρήματα υπέρ της άποψης οτι η γή κινείται με καθημερινή κίνηση σε σχέση με τον ουρανό.»
Και προχωράει παρατηρώντας οτι «οι κινήσεις του Ηλίου, της σελήνης και πολλών αστέρων που ανατέλλουν και δύουν εκάστη ημέρα, όπως και η κίνηση ορισμένων αστέρων γύρω από τον αρκτικό πόλο, εξηγείται μόνο εάν θεωρήσουμε οτι ο ουρανός κινείται με καθημερινή κίνηση και όχι με άλλες κινήσεις που περιγράφηκαν» σε άλλο κεφάλαιο του συγγράμματος. «Εάν η γή, κινείται κατ αυτόν τον τρόπο, τότε εκείνη κάνει μια πλήρη περιστροφή μέσα σε μία φυσική ημέρα»...
...«Κάνω λοιπόν την υπόθεση οτι κάθε τοπική κίνηση μπορεί λογικά να γίνει αντιληπτή, μόνον υπό την προοπτική της διαφορετικής θέσης ενός σώματος σε σχέση με ένα άλλο» συνεχίζει και παραθέτει ένα παράδειγμα με δύο πλοία που κινούνται η ακινητούν το ένα σε σχέση με το άλλο σε διάφορους συνδυασμούς και πως είναι δυνατόν ένας παρατηρητής στο ένα πλοίο να θεωρήσει οτι κινείται παρατηρώντας το άλλο, ενώ στην πραγματικότητα ακινητεί ή το αντίστροφο. Επεκτείνει δε την παρατήρηση αυτή στην περίπτωση του δίδυμου ουρανός – γή, λέγοντας οτι «εάν κάποιος βρισκόταν στον ουρανό [...] θα του φαινόταν οτι η γή κινείται με καθημερινή κίνηση, όπως ακριβώς μας φαίνεται εμάς επάνω στη γή, οτι ο ουρανός κινείται».
Συνεχίζει απαντώντας σε δύο τότε δημοφιλείς εικασίες, σχετικά με την περίπτωση που η γή εκινήτο, προς την ανατολή με μεγάλη ταχύτητα. Τότε σύμφωνα με την πρώτη, όπως κινείται θα δημιουργούσε ένα συνεχές και ισχυρό ρεύμα αέρα κατά την αυτήν κατεύθυνση, όπως ο αέρας μας χτυπάει στο πρόσωπο όταν τρέχουμε, πράγμα που δεν παρατηρείται στην πράξη. Απαντά σε αυτήν ως εξής: «Δεν κινείται μόνον η γή αλλά μαζί με αυτήν και το νερό επάνω της και ο αέρας στα κατώτερα στρώματα, ανεξάρτητα από άλλες κινήσεις που προκαλούνται από ανέμους ή άλλα αίτια. Όπως ακριβώς εάν σε ένα κινούμενο πλοίο τοποθετήσουμε ένα δοχείο με αέρα, το δοχείο αλλά και ο περιεχόμενος αέρας θα φαίνονται σε παρατηρητή επάνω στο πλοίο οτι ακινητούν». Στην δεύτερη, οτι εάν κάποιος πετούσε ένα βέλος ή μία πέτρα προς τα επάνω, τότε λόγω της κίνησης της γης, αυτό (η αυτή) θα έπρεπε να πέσει όχι στο σημείο από όπου εβλήθη (όπως παρατηρείται) αλλά δυτικότερα, απαντά ως εξής: «[...] το βέλος εκτοξεύεται προς τα επάνω, αλλά συγχρόνως με την κίνησή του αυτή, κινείται και προς ανατολάς πολύ γρήγορα, μαζί με τον κατώτερο αέρα και όλο το μέρος του κόσμου που αναφέρθηκε παραπάνω, όλα κινούμενα με καθημερινή κίνηση. Για τον λόγο αυτόν, το βέλος ξαναγυρνά στη γή, στο μέρος από όπου εβλήθη». Στην απάντηση αυτή θεώρησε αναγκαίο να προσθέσει και δύο παραδείγματα: Εάν κάποιος βρίσκεται σε ένα πλοίο που κατευθύνεται προς την ανατολή και εκείνος περπατήσει προς την δύση (δηλ. προς την πρύμνη) με μικρότερη ταχύτητα από αυτήν με την οποία κινείται το πλοίο, «τότε θα του φαίνεται οτι πλησιάζει την ανατολή ενώ στην πραγματικότητα, κινείται δυτικά», ενώ «εάν κινήσει το χέρι του προς τα κάτω, σχηματίζοντας μία ευθεία γραμμή κατά μήκος του καταρτιού του πλοίου, θα νομίζει οτι το χέρι του κινήθηκε με ευθύγραμμη κίνηση μόνον». Και για όσους απορούν με αυτό και αναρωτούνται τι είδους κίνηση είναι αυτή που δεν αντιλαμβάνεται, αναφέρει ένα ακόμα (μακροσκελές) παράδειγμα από τον Αριστοτέλη, η ουσία του οποίου είναι οτι η κίνηση του βέλους προς τα επάνω, είναι η συνισταμένη δύο κινήσεων, μίας ευθύγραμμης (βολή προς τα επάνω) και μίας κυκλικής, κατά μήκος ενός νοητού τόξου, λόγω της κυκλικής κίνησης της σφαίρας (αέρα κλπ) μέσα στην οποία βάλλεται το βέλος.
Βέβαια, δεν παραλείπει να παρατηρήσει, οτι όλα τα παραπάνω «θα μπορούσαν να είναι σύμφωνα και με μία στατική γή» και κινούμενο ουρανό, όμως καταλήγει στο συμπέρασμα που ανέφερε ξεκινώντας, οτι «ουδείς δύναται να δείξει μέσω εμπειρίας οτι ο ουρανός κινείται γύρω από την γή με καθημερινή κίνηση και όχι το αντίστροφο».
Και μετά την εμπειρία, έρχονται τα λογικά επιχειρήματα. Οι λογικές αντιρρήσεις σύμφωνα με τον συγγραφέα είναι δύο. Πρώτον «εάν ο ουρανός δεν κινείται με καθημερινή κίνηση, όλη η αστρονομία είναι εσφαλμένη, καθώς και μέγα μέρος της φυσικής φιλοσοφίας» και δεύτερον η αγία γραφή, το αναφέρει σε αρκετά σημεία (τα παραθέτει σε τρεις παραγράφους), είτε έμμεσα είτε άμεσα οτι ο ουρανός κινείται και όχι η γή.
Στην πρώτη, απαντά οτι «αυτό δεν συμβαίνει, καθώς τα πάντα, απόψεις, επιδράσεις, αντιθέσεις, αστερισμοί, όλα στον ουρανό διατηρούνται ακριβώς όπως έχουν (σε περίπτωση που δεχθούμε κίνηση της γής), όπως ειπώθηκε παραπάνω, κατά την εξέταση της εμπειρίας (δηλαδή λόγω της σχετικότητας της κίνησης). Οι πίνακες των κινήσεων και όλα τα άλλα βιβλία διατηρούν την αλήθεια τους με την διαφορά οτι κάποιος θα πρέπει να ομιλεί περί των καθημερινών κινήσεων οτι γίνονται στον ουρανό φαινομενικά αλλά στην γή πραγματικά». Και συμπληρώνει με μία σχετική παρατήρηση του Αριστοτέλη.
Στην δεύτερη, (σχετικά με την αγία γραφή): «Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί οτι (το οτι ο ουρανός κινείται) είναι τρόπος του λέγειν, όπως για παράδειγμα σε αρκετά σημεία, αναγράφεται οτι ο Θεός είναι «μετανιωμένος» ή «οργισμένος» και «γαληνεμένος» [...]» και συνεχίζει αναλύοντας πως καθεμία από τις αναφορές θα μπορούσε να ισχύει και για την κινούμενη γή εάν θεωρήσουμε την κίνηση σχετική. Καταλήγει λοιπόν οτι «δεν έχει καμία διαφορά ως προς το αποτέλεσμα, ποία άποψη θεωρούμε ως αποδεκτή (δηλ. την κίνηση του ουρανού η της γής). Η τελευταία, φαίνεται πιό λογική από την πρώτη, όπως θα δείξω στην συνέχεια».
Και έρχεται η σειρά των επιχειρημάτων υπέρ της κίνησης της γής: «Όλοι οι φιλόσοφοι λένε, οτι εάν κάτι γίνεται με πολλές και μεγάλης κλίμακας κινήσεις ενώ το ίδιο μπορεί να γίνει με λιγότερες και μικρότερες κινήσεις, τότε έχει γίνει για το τίποτα. Και ο Αριστοτέλης λέγει [...] οτι ο Θεός και η Φύση δεν κάνουν τίποτε επί ματαίω» ξεκινά, και συνεχίζει αναλύοντας τις πολλές και διαφορετικές κινήσεις που θα απαιτούντο να κάνουν τα ουράνια σώματα και η ουράνια σφαίρα αλλά και την μεγάλη κλίμακα των κινήσεων αυτών (ασύλληπτα μεγάλη ταχύτητα, λόγω της μεγάλης απόστασης από την γή) εάν θεωρήσουμε οτι ο ουρανός κινείται με ημερήσια κίνηση. Σε αντίθεση, το ίδιο αποτέλεσμα (όπως αποδείχτηκε παραπάνω δεν υπάρχει διαφορά αποτελέσματος μεταξύ των θεωρήσεων της κίνησης του ουρανού και της γής), μπορεί να επιτευχθεί με μία και πολύ μικρότερης κλίμακας κίνηση, αυτή της καθημερινής περιστροφής της γης η «οποία κίνηση είναι πολύ μικρή σε σύγκριση με εκείνη του ουρανού και γίνεται χωρίς να απαιτούνται τόσο υπερβολικά πολλές και αντίθετες κινήσεις (όπως με την κίνηση του ουρανού), οπότε εάν δεχθούμε οτι ο ουρανός κινείται, τότε ο Θεός και η Φύση κάνουν πράγματα για το τίποτα, κάτι που δεν ευσταθεί». (Η διαφορετικά, όπως θα λέγαμε σήμερα, όλες οι διεργασίες στο σύμπαν, ακολουθούν την οδό της ελάχιστης ενέργειας, διαφορετικά θα έπρεπε να δεχθούμε οτι η φύση σπαταλά ενέργεια, κάτι που δεν παρατηρείται). Συμπληρώνει τέλος το παραπάνω με μια αναφορά στην ισχύουσα τότε θεωρία των ομοκέντρων σφαιρών του κόσμου, σύμφωνα με την οποία, εάν δεχθούμε κίνηση του ουρανού, θα πρέπει στις οκτώ σφαίρες να προσθέσουμε και άλλη μία ένατη, αόρατη και χωρίς αστέρες, η οποία να κινείται με ημερήσια κίνηση.(;) Ολοκληρώνει λέγοντας οτι η επινόηση μίας ακόμα φανταστικής σφαίρας δεν είναι απαραίτητη καθώς τα πράγματα «μπορούν να μείνουν ως έχουν, χρησιμοποιώντας άλλην μέθοδο» (ήτοι την κίνηση της γής).
Έπειτα λοιπόν από όλη αυτήν την λογική περιπέτεια, συνοψίζει τα συμπεράσματα από την εμπειρία και από την λογική αντιμετώπιση του θέματος, οτι δηλαδή οι κινήσεις είναι φαινόμενα σχετικιστικά και ουδείς μπορεί να αποδείξει με πείραμα ή λογική θεώρηση οτι ο ουρανός κινείται, ενώ αντίθετα, «ετέθησαν λόγοι υπέρ του ότι η γή κινείται και όχι ο ουρανός». Όμως...
Και τώρα, το μεγάλο γύρισμα, ή όπως λέμε «το μεγάλο κανόνι»:
«Όμως, όλοι γνωρίζουν και εγώ πιστεύω οτι ο ουρανός κινείται και όχι η γή, γιατί ο Θεός «...και την οικουμένην εστερέωσεν, ώστε δεν θέλει σαλευθή» (Ψαλμ. 93:1), χωρίς να μπορούν να υπάρξουν αντιρρήσεις επ΄ αυτών, γιατί αυτά αποτελούν «δόγματα», η φύση των οποίων, καθιστά την απόδειξή τους αδύνατη. Έχοντας όμως θεωρήσει όλα όσα ειπώθηκαν, κάποιος θα μπορούσε από αυτά, να πιστέψει οτι η γή και όχι ο ουρανός, κινείται και δεν υπάρχουν αποδείξεις για το αντίθετο. Όπως και να ΄χει, το παραπάνω φαίνεται εκ πρώτης όψεως το ίδιο αντίθετο με την φυσική λογική όπως και όλα ή έστω πολλά από τα στοιχεία της πίστης μας. Συνεπώς, όλα όσα παραπάνω έχω πεί για το ζήτημα, χάριν αντιπερισπασμού, μπορούν να φανούν πολύτιμα για την διάψευση και τον έλεγχο όλων όσων πολεμούν την πίστη μας μέσω λογικών επιχειρημάτων». (!!!!!!!!!)
Ω, μα την απιστία μου, εάν αυτό δεν είναι τούρτα στα μούτρα του Πάπα, δεν ξέρω τί άλλο είναι! Μετά από αιώνες απόλυτου σκότους, κάποιος τολμά όχι μόνο να διαλύσει μια θεοκρατική αντίληψη για ένα συγκεκριμένο θέμα της φύσης, συγκεντρώνοντας τα στοιχειώδη και συμπεραίνοντας τα αυτονόητα (έστω κι αν τότε δεν ήταν τόσο αυτονόητα), αλλά έμμεσα γελοιοποιεί ολόκληρη την χριστιανική πίστη και όχι μόνον δεν φοβάται για το κεφάλι του αλλά κραδαίνει με ενθουσιασμό τον σταυρό της ιεράς εξέτασης: «Ο Θεός είναι παντοδύναμος και κάνει ό΄τι του αρέσει, ακόμα κι άν αυτό είναι αντίθετο με την στενή και κοντόφθαλμη ανθρώπινη λογική. Και αν τα πράγματα όπως τα γνωρίζουμε εξ αποκαλύψεως, είναι διαφορετικά από αυτό που θα περιμέναμε από μία ορθολογική θεώρηση, αυτό αποτελεί μόνον απόδειξη της ύπαρξης και της παντοδυναμίας του Θεού. Όποιος λοιπόν #@&**$# τολμήσει να αμφισβητήσει την πίστη μας και τα Δόγματά μας, όποια κι αν είναι αυτά, θέτοντας δήθεν «λογικά επιχειρήματα», να μου τον δέσετε στον στύλο με τα φρύγανα, κι εγώ έρχομαι με τον δαυλό!» Κάπως έτσι θα μπορούσαν να μεταφραστούν τα λεγόμενά του στην τελευταία παράγραφο. Κι όμως, ο ίδιος παραπάνω, έγραψε ή υπονόησε οτι όσα αναφέρονται στην Βίβλο, μπορούν να ειδωθούν με διαφορετική ερμηνεία. Οτι είναι αντίθετα με την φύση τα πιστεύω της Εκκλησίας, στο σύνολό τους, όχι μόνον ως προς το εξεταζόμενο ζήτημα. Οτι με λίγη μόνον προσπάθεια της σκέψης η φαντασίωση καταρρέει, δίνοντας την θέση της στην απτή πραγματικότητα. Ο ίδιος έγραψε, ότι άλλοι πριν από αυτόν, δεν τόλμησαν ούτε να σκεφτούν. Και το αποτέλεσμα; Οι αφελείς θεοκράτες, θα θεωρήσουν οτι του αξίζουν συγχαρητήρια για τον θρησκευτικό του ζήλο και την αποτελεσματικότητά του να κατακεραυνώσει τους εχθρούς της Εκκλησίας, οι πιό διορατικοί θεοκράτες (ναι υπάρχουν και λίγοι τέτοιοι) θα δαγκώσουν τα χείλη τους και θα κοκκινίσουν, μη μπορώντας να κάνουν τίποτε, καθώς ότι και να έλεγαν θα ήταν εις βάρος της εκκλησίας αλλά, το σημαντικότερο, τα έστω και λίγα φιλέρευνα πνεύματα της εποχής αλλά και των επόμενων γενεών που θα το διαβάζουν στα πλαίσια των σπουδών τους, θα έχουν μπροστά τους ένα σπάνιο για τότε διαμάντι ολοκληρωμένης ορθολογικής σκέψης, το οποίο θα επεξεργάζονται σύμφωνα με τις δυνάμεις τους, ώσπου κάποιοι μελλοντικοί κάτοχοι, μετά από 200-300 χρόνια, όταν οι καταστάσεις είναι ώριμες, θα το παραδώσουν στην ανθρωπότητα χωρίς την αναγκαστική τελευταία παράγραφο.
Τώρα θα μου πείτε, σε μια όμορφη χώρα της βορειοανατολικής Μεσογείου που την κατοικούν ωραίοι ημισχιζοφρενείς άνθρωποι, υπάρχουν κάποιοι, ούκ ολίγοι και με σημαντική απήχηση, που αντιμετωπίζουν την γνώση και τον ορθολογισμό, όπως ο κος Oresme στην τελευταία αυτήν παράγραφο... Τρέχω να κοιτάξω το ημερολόγιό μου. Μου φαίνεται οτι με τους ψεκασμούς της βιομηχανίας υποταγής συνειδήσεων διαβάζω ως 2006 το... 1377
* Το πλήρες κείμενο του Κεφαλαίου 25 του βιβλίου του N. Oresme περί του ουρανού και του κόσμου, στην Αγγλική γλώσσα, μπορεί να βρεθεί
εδώ.
Πηγή φωτο: Wikipedia.org
